Een bijzondere ontmoeting met de stervende Anne Nederkoorn
In de onregelmatig verschijnende rubriek ‘terugkomen op gepubliceerde artikelen’ komen we terug op gepubliceerde artikelen. Vandaag: de zoektocht naar Wil Strijbos, die vorig jaar in Volkskrant Magazine werd gepubliceerd. Het stuk is genomineerd voor ‘Meestervertellers 2024’, wat voor mij aanleiding is om nog wat meer te schrijven over puzzelontwerper Anne Nederkoorn. De ontmoeting met haar was zowel een ‘omweg’ als de ziel van dat stuk in de krant. Omdat de ruimte om over die ontmoeting te schrijven ondanks alles beperkt was, wilde ik altijd nog een keer een langere versie van die ontmoeting uitschrijven. Bij dezen.
In september vorig jaar publiceerde ik in de Volkskrant het resultaat van een langer lopende zoektocht, die naar het werk van puzzelontwerper Wil Strijbos en de scène van puzzelontwerpers waartoe hij behoort. Er zijn in Nederland honderden mensen die voor hun plezier puzzels maken (er zijn geen officiële cijfers, maar op de site van de Nederlandse Kubus Club, een vereniging voor liefhebbers, staat dat ze 118 Nederlandse leden hebben).
Omdat ik benieuwd was naar wie er nog meer rondliepen in die scène van ontwerpers en omdat ik iemand wilde spreken die meer over het esthetisch aspect van puzzels kon vertellen, vroeg ik bij Schaak en Gowinkel het Paard - Spellen en Puzzels Sinds 1987 of ze misschien tips hadden. “Spreek Anne Nederkoorn eens”, zei Marieke, van Schaak en Gowinkel het Paard. “Als ze tijd heeft.” Dat ze tijd zou hebben was niet evident, want Anne ging net naar een hospice.
Gelukkig maakte ze nog tijd voor mij, maar dat kwam ook doordat ze op haar sterfbed een puzzel had voltooid (de Tri Angel) en ze daar graag over wilde vertellen. Dat zette me aan het denken: is puzzels ontwerpen dan zó belangrijk voor een mens, dat dat het is waar je je laatste momenten op aarde aan wil besteden? Kan je je ziel in een puzzel leggen?
Maart 2024 belde ik aan bij Joods Hospice Immanuel. Een vrouw van het hospice vroeg me door de intercom wie ik was en voor wie ik kwam, en toen ik dat duidelijk had gemaakt, deed ze de deur open, leidde ze me naar boven, naar Annes kamer.
Annes voorkomen was broos, ze zag er vriendelijk uit, erg ziek ook. Van mensen die gaan sterven kan je dat vaak goed zien, zeg ik uit ervaring, al baseer ik die ervaring ook deels op een boel mensen in het hospice zien liggen waarvan expliciet werd gezegd dat ze zouden gaan sterven. Maar ja, daarna stierven ze ook, dus ik vind alsnog dat dat als ervaringskennnis telt.
Anne had in ieder geval de intense concentratie en energie van iemand die niet lang meer heeft. Aan het begin van ons gesprek gaf ze aan dat ze liever niet had dat ik opschrijf dat ze kanker heeft en doodgaat, liever wilde ze het over de puzzels hebben, over haar werk. Aan het einde van het gesprek zei ze dat het niet erg was als ik dat juist wel opschreef. En dat was niet vreemd, want haar laatste werk is met die ziekte verbonden.
Anne was Neerlandicus en dichter. Ze werkte aan educatieve boeken én ontwierp dus haar hele leven puzzels. Voor kranten en publicaties maakte ze bijvoorbeeld woordpuzzels, maar ze ontwierp ook andersoortige puzzels, zoals houten torens die je volgens bepaalde principes moest stapelen. Daar was ze als kind al mee begonnen. “Ik heb altijd een liefde gehad voor patronen en spelletjes. Als ik een geometrisch patroon zag, ging ik als kind al onderzoeken wat voor principes daaraan ten grondslag lagen, hoe zoiets tot stand kwam, en als ik dat had uitgevogeld, ging ik ook op zoek naar hoe je daar dan anderen mee kon uitdagen.”
Toen ik vroeg hoe ‘de geest van een puzzelmaker werkt’, zei ze dat ze dat graag wilde proberen uit te leggen aan de hand van het maak-proces van Tri Angel. “Een paar jaar terug had ik pijn in mijn buik, en als ik pijn heb, ga ik dingen bedenken om mezelf af te leiden. Ik wist nog niet dat ik zó ziek was, maar er schoot me een idee te binnen voor een leidend principe voor een puzzel: hoeveel verschillende figuren zou ik kunnen maken van gelijkbenige driehoeken als ik ze aan elkaar legde en geen vormen zou herhalen? Vervolgens ging ik met schaar en karton aan het werk en bleek dat ik op een echt nieuwe vorm was gestuit, de vorm die je nu in handen hebt. Toen was ik zo gelukkig. Toen was ik zo blij. Je hebt dan gewoon echt iets nieuws, ik ervaar dat als een kado van het leven.”
Zittend op haar bed toonde ze de puzzel die ze net had voltooid, de Tri Angel. In een kartonnen doosje zat een paarse kunststof plaatje, waar in het midden een driehoek was gelegd die weer bestond uit losse stukjes. Met die losse stukjes kun je allerlei vormen leggen, en ongeveer 500 van die vormen staan als opgaven in het bijbehorende boekje. Een rennende man, een muzieknoot, een zwaan, een poes, een beker, de letter P: sommige vormen zijn eenvoudig, anderen erg moeilijk om te leggen. “Het is een soort tangram”, legde Anne uit. “Die ken je vast wel.” Ik knikte, meer om de flow van het gesprek niet te onderbreken, dan dat ik op dat moment precies, exact wist wat een tangram is. Inmiddels weet ik het wel: een tangram is een van origine Chinese puzzel bestaande uit zeven stukjes, die de puzzelaar vervolgens in allerlei vormen moet leggen om nieuwe vormen te maken, zonder dat de puzzelstukjes elkaar overlappen.
Zo:
Het verschil tussen Annes Tri-Angel en de klassieke Tangram zit ‘m in de vorm van de stukken: die wijkt af bij Anne. “Zo kan je weer heel nieuwe vormen leggen”, legt ze uit. Het verandert ook de ‘basis’-vorm van de puzzel: een tangram leg je normaal in een vierkant, de Tri-Angel ligt in een driehoek.
Kijk:
Waarom Anne het zo belangrijk vond om die puzzel op haar sterfbed nog af te maken, als verkoopbaar product bij Het Paard aan te bieden, kwam mede doordat ze zelf zo blij werd van haar vondst. “Ik denk dat als het mij zoveel vreugde brengt, het dat misschien ook aan anderen doet.” Het was ontroerend om iemand op het sterfbed zo blij te zien met iets wat ze had afgemaakt, en dat dan een puzzel was.
Een andere reden die ze gaf voor de vreugde rondom de voltooiing van de Tri-Angel is dat ze de puzzel zou mogen presenteren op de ‘International Puzzle Party’. “Daar mag je alleen op introductie komen”, zei ze. Peter Knoppers, een ingenieur verbonden aan de TU Delft met specialisaties in Civiele Techniek & Geowetenschappen, Verkeerskundige Systemen - én een passie voor puzzels, had haar geïntroduceerd. “Hij heeft me geholpen met het lasersnijden van mijn Tri Angel puzzel”, legde Anne uit.
De International Puzzle Party is ooit in 1978 begonnen door legendarische puzzel-ontwerper, -verzamelaar en -schrijver Jerry Slocum. Deelnemers mogen op voorhand niet vertellen waar de party dat jaar plaatsvindt, en iedereen wordt geacht nieuwe prototypes mee te nemen naar de party, zodat men die als kado aan elkaar kan geven, bij wijze van puzzel-uitwisseling.
“Maar ja, die puzzel party is later in het jaar, dus” Ze maakte haar zin niet af.
Nóg een reden die ze geeft over heeft met iets simpelers te maken: erkenning voor haar werk. “Het lijkt me fijn als mensen weten dat ik dit bedacht heb”, zei ze. “Mijn angst zou zijn dat het hiermee gaat als met de uitvinder van het bordspel Monopoly. Dat was een vrouw, die een geweldig nieuw idee had voor een bordspel, er mee naar een grote bordspellenfabrikant ging. Die zeiden dat ze er niets mee zouden doen, om vervolgens jaren later haar idee via een omweg te pikken.”
Maar die erkenning draaide voor haar niet alleen om de Tri Angel aan haar naam verbinden, ze vindt het ook belangrijk dat mensen weten dat de ontwerper een vrouw is. “Ik denk dat het op zich bijzonder is dat er in de mannelijke puzzelwereld ook vrouwelijke ontwerpers zijn. Het is fijn als mensen dat weten, het kan anderen weer inspireren.”
Toch voelde ze zich als vrouw wel thuis in die puzzel-wereld. “Ik ben van studie uit een alfa, maar ik heb me altijd op mijn gemak gevoeld met beta’s. Een vriend van me is professor in de wiskunde, daar kon ik altijd goed van leren. Niet dat ik zelf zo wiskundig ben aangelegd, maar ik heb altijd plezier gehad in het ordenen van de dingen en het nadenken over principes.”
Ze pakte weer naar haar puzzel, gaf aan dat het een soort wonder is dat ze op die vorm was gestuit. “Het is net als in de natuur, waar dingen symmetrisch of asymmetrisch zijn. Kijk die succulenten hier in de kamer, in de patronen die die blaadjes maken zit zoveel wiskunde. Ik zie hoe die dingen met elkaar samenhangen, ik zie hoe de zwaartekracht er op in werkt. Een blad van een boom heeft het, een menselijk oog ook, en zoveel andere dingen.”
In dat licht noemde ze ook de baby die ze op bezoek heeft gehad in het hospice. “Aan het palliatieve team had ik gevraagd of ze konden regelen dat ik nog eens een baby’tje kon vasthouden. Zo werd ik gekoppeld aan baby Joep. Zijn moeder werkt in de zorg, die vond het lief, zo’n verzoek. Een baby komt uit het tijdloze niets, zo noem ik dat. Als je de baby vasthoudt, voel je dat die er pas vandaan komt. Ikzelf heb het idee dat ik daar nu weer naar toe ga. Baby Joep straalt en wordt steeds aardser, ik verdwijn langzaam, ik ga juist terug naar de tijdloze niets.”
Het afscheid naderde. Ik was door mijn vragen heen en ik wist niet goed wat nog te zeggen. “Ik vind het heel fijn dat je nog wat aandacht besteedt aan mijn werk”, zei ze. Het voelde zowel fijn als onbeholpen als ontroerend. Als journalist op reportage kom je meestal iets halen, iets uit iemands privacy ontrukken, maak je iets soms kleiner door het onder woorden te willen brengen. Maar Anne was er gewoon blij mee, de aandacht. We werden onderbroken door de fysiotherapeut die een afspraak wilde maken. Voor mij het teken om te gaan. Met enig ontzag verliet ik het pand. Zo’n bijzonder mens, zo’n bijzondere ontmoeting op de drempel van de dood. Ik zou het even laten bezinken, ik mocht altijd nog bellen of appen als ik iets niet duidelijk had of nog iets wilde weten.
Een paar dagen later zat ik thuis met haar puzzel te spelen, mijn zus en nichtje waren er ook. Het was rustgevend om met de Tri Angel bezig te zijn, ik voelde iets van Annes aanwezigheid, zoals je dat ook hebt met de auteur van een boek tijdens het lezen, maar dan anders. Ik weet niet precies hoe.
We legden een plant uit een pot:
We legden een poes:
We hadden rustig plezier. Ik bedacht me ineens iets wat mooi zou zijn voor het verhaal nog, en belde Anne een paar dagen later op. Nadat ik had gevraagd hoe het met haar ging (“uh, ja, niet zo goed”), had ik gevraagd of de ontwerpen voor puzzels, de ideeën daarvoor, of die dan ook uit het oneindig niets ontstonden? Kwamen die van dezelfde plek als leven en dood, de ziel van de mens? “Haha, nee hoor”, zei Anne. “Die bedenk ik gewoon zelf.” Toen moesten we lachen. Een klein beetje grienend nam ik afscheid, ik geloof dat ik haar succes wenste en een goede vaart, twee weken erna overleed ze.
Tri Angel is te koop bij Schaak en Gowinkel het Paard - Spellen en Puzzels Sinds 1987 in Amsterdam
—
Heemvriend condoleert de familie Bovekerk met de dood van Henk Bovekerk Senior. Senior is altijd erg goed voor ons geweest, en voor zijn hele omgeving. Als je hem kende, sterkte, als je hem niet kende, lees de profielen eens op het AD of Het Kontakt, en lees ook de stukken van zijn zoon Henk (tevens vriend Henk) op
Senior overleed op 26 januari 2025, we missen hem
Zo mooi!
wat een mooi liefdevol stuk en inderdaad was dat tri angel jjleggen rustig plezier - dat doen we weer eens